Category: Culture

भक्तपुर : यन्या पुन्हीको अवसरमा आठ दिन मनाईने ईन्द्रजात्रा अन्तर्गत भक्तपुरमा मुपात्र जात्रा पनि एक हो। प्रत्येक वर्ष आश्विन कृष्ण द्धितियादेखि चौथीसम्म तीन दिन मनाईने यो जात्राको मुख्य आकर्षण मुपात्र जात्रा हो। मुपात्रलाई राक्षसका रुपमा लिने भएकाले यसलाई स्थानीयहरुले राक्षस जात्राको रुपमा समेत लिने गर्दछ।

जात्रामा एक जना मुपात्र र धिःचा नामक अन्य दुई जना सहायक गरी तीन जना राक्षसको सहभागिता रहन्छ। जात्रामा तीनै जनालाई राक्षसको जस्तो पोशाक लगाउन दिई अनुहारमा विभिन्न रङ्गको श्रृगांरपटारका साथ तरवार समात्न लगाई भक्तपुर नगर पुरै परिक्रमा गराउने प्रचलन छ। नगर परिक्रमा गर्दा भक्तपुर नगरको टोल टोलमा ठड्याइ राखेको यमःद्योलाई मुपात्र राक्षसले तीनपटक घुमेर तरवारले हान्ने गर्दछ। यसको अर्थ जात्राको पहिलो दिन टोल टोलमा बाँधेर राखेका यमःद्योलाई छुटाउन क्षमा याचना सहित उसलाई बाँधेको डोरी काटेको भन्ने बुझिन्छ।

मुपात्र जात्रा सुरु हुनुअघि स्थानीय सःकुलान टोलका मानन्धर समुदायले दत्तात्रयस्थित भिमसेन मन्दिर अगाडि त्रिशुल आकारको एक जोडा याँमता (आकाश दिप) बाली तचपालस्थित सँला गणेशलाई खटमा राखिन्छ। गणेशलाई खटमा राखिसकेपछि अगाडि याँमता त्यसपछि सलाँ गणेशको जात्रा गरिन्छ। त्यसपछि मुपात्र जात्रा मनाइन्छ। जात्रामा याँमता, गणेश र मुपात्रलाई यमःद्यो भएको ठाउँहरुमा परिक्रमा गराइन्छ।

जात्राको दोस्रो दिन बेलुका गोमारी (गोल्मढी) को मानन्धर समुदायको याँमतासँगै चोछें टोलको छुमा गणेशको जात्रा गरिन्छ। यस दिन गोमारीको मानन्धर समुदाय छुमा गणेशकहाँ गएर सुकुना (सुकुन्दा) बालेर आईसकेपछि गोमारी मानन्धर चोकमा एउटा याँमता बालेर जात्रा सुरु गरिन्छ। याँमता बालिसकेपछि चोछें टोलको छुमा गणेशको मूर्तिलाई खटमा राखी दरवार स्क्वायरको तलेजु भवानीको दर्शन गराउन लगिन्छ। याँमता दरवार स्क्वायर पुगेपछि विभिन्न बाजागाजाका साथ याँमता, छुमा गणेश र मुपात्र जात्रा गरी नगर परिक्रमा गराईन्छ। सोही राती सँला गणेश र छुमा गणेशलाई आ–आफ्नो द्योःछे (देवगृह)मा पु¥याईन्छ।

जात्राको अन्तिम दिन आश्विन कृष्ण चौथीका दिन तमारी (तौमढी) मा रहेको आकाश भैरवको गुठी संस्थान कार्यालयबाट विधिवत रुपमा बली पुजा गरिन्छ। पुजा सकिएपछि तल्लो टोलहरु तपालछीं र तेखाचोका मानन्धर समुदायले भैरवनाथको मन्दिरमा गई सुकुना बालेर ल्याउँछ। त्यही सुकुनामा बुलुचास्थित ढुङ्गेधारामा एकजोडा याँमता बालिन्छ। बालीसकेपछि याँमतासँगै त्यसको पछाडी तमारीको आकाश भैरवको अर्को स्वरुप मसान भैरवको खट जात्रा गारिन्छ। यस दिन जात्रामा नायखिङ (खड्गी समुदायको विषेश) बाजा बजाएर भैरवनाथको खटलाई नगर परिक्रमा गराइन्छ।

भैरवको खट जात्रा गरेपछि स्थानिय लाकुलाछें टोलका समुदायले बाँसको मान्द्रो माथि नीलो कपडाले छोपेर अगाडीको भागमा हात्तीको सुँढ राखी तयार गरिएको पुलुकिसी जात्रा सुरु गरिन्छ। तमारीको भैरव मन्दिर अगाडि तीन पटक घुमेर पुलुकिसी जात्रा सुरु गर्छ । जात्रामा पुलुकिसीलाई चार जना मानिसले बोकेर ल्याईन्छ भने एक जनाले पुलुकिसी भित्र बसेर घण्टा बजाएर आउने परम्परा छ।

जात्रामा पुलुकिसीले कथंकदाचित मूपात्रलाई भेट्यो भने कुल्चेर मार्दा पनि हात्ती बन्ने पात्र र उनका सहयोगीहरुलाई कुनै कानुन नलाग्ने भएकाले यस दिन पुलुकिसी जात्रा नगरको आधा भन्दा बढी ठाउँमा परिक्रमा गरेपछि मात्र मूपात्र जात्रा सुरु गरिन्छ। यस दिन भक्तपुरको भैरव मन्दिरबाट मुपात्र जात्रा निकालिन्छ।

ईन्द्रजात्रा द्धापरयुगदेखि सञ्चालन भएता पनि मल्लकालमा भक्तपुरका राजा जगतप्रकाश मल्लले देवीपुराण र पद्यपुराणहरुको संकलन गरी ती पुराणका कथाका आधारमा दृश्य अनुकरण गरी जात्रा प्रचलनमा ल्याएको सँस्कृतिकर्मीहरु बताउँछन्।

लोककथन अनुसार देवराज ईन्द्रकी आमा बसुन्धरालाई भाद्र शुक्ल चौथीका दिन व्रत बस्न पारिजातको फूलको आवश्यकता भएकाले छोरा जयन्तलाई उक्त फूल खोज्न पठाइयो। पारिजात फूल खोज्दै जाने क्रममा इन्द्रपुत्र जयन्तलाई दैत्यहरुले पारिजात फूल टिप्दै गरेको बेला पक्राउ ग¥यो। त्यसपछि जयन्तलाई दुई हात पछाडी बँँँंाँधेर राख्यो। पछि जयन्तलाई छुटाउन देवता र दैत्यहरु वीच सङ्गग्राम भई देवताको जित भएको खुशियालीमा यो जात्रा मनाउदै आएको किवंन्दती रहेको संस्कृतिकर्मी हरिशरण राजोपाध्यले बताए।

जात्रामा मुपात्र बन्ने व्यक्तिको आजन्म जात जाने र भातपानी नचल्ने सजाय भोग्नुपर्ने प्रचलन रहेको छ। सो अनुसार मुपात्र बन्ने व्यक्तिलाई अछुतको व्यवहार गरिन्छ। त्यसैले यो जात्रामा स्थानीय बासिन्दा नभई विकट ठाउँकालाई मुपात्र बनाउने गुठी संस्थानले जनाएको छ।

भक्तपुर : भाद्र शुल्क पुर्णिमाको अवसरमा भक्तपुरको धार्मिक तीर्थस्थल ईन्द्रदह (सिद्धपोखरी) बिहानैदेखी दर्शनार्थी भक्तजनको भिड लागेको छ। हरेक वर्ष ईन्द्रजात्राका भोलिपल्ट यहाँ ठूलो मेला लाग्ने गर्दछ।

ईन्द्रजात्राको दिन साँझ खौमास्थित ईन्द्रायणी देवीलाई बाजागाजा सहित इन्द्रदह पुर्याएर तान्त्रिक विधिपूर्वक पुजा र भोगवली चढाउन रातभर त्यही राख्ने परम्परा रहेको छ। सोही अनुसार आइतबार साँझ ईन्द्रायणी देवीलाई इन्द्रदह पुर्याएको थियो। इन्द्रदहमा नुहाएर ईन्द्रायणी देवीको दर्शन गर्ने सोमबार भक्तजनको भिड लागेको हो।

देवराज इन्द्रले स्नान गरेको दहको प्रतिकको रुपमा लिने भएकाले स्थानीयले यसलाई ईन्द्रदहको रुपमा समेत लिने गरेको छ। ईन्द्रदहमा स्नान गरी इन्द्रायणी देवीको पुजाआराधना गरे ठूलो पूण्य प्राप्ति हुनुका साथै पारिवारिक सुःख समृद्धि मिल्ने जनविश्वास रहेको छ। इन्द्रदहमा वासुकी नागको बसोबास समेत रहेको विश्वास गरिन्छ। त्यसैले अनावृष्टि भएको बेला भक्तपुरका स्थानीय बासिन्दा इन्द्रदहमा आई तान्त्रिक विधिद्धारा वासुकी नागको पुजा गर्ने प्रचलन समेत रहेको छ।

इन्द्रदह परिसरमा लिच्छविकालिनदेखि मल्लकालसम्मका शैव, शक्ति, बौद्ध, वैष्णव, सम्प्रदायका देवी देवताका मूर्तिहरु रहेका छन्। त्यहाँ रहेको शिवलिङ्गमा जल चढाई पिएमा घा“टी दुखेको रोग निको हुन्छ भन्ने जनविश्वास रहेको छ।

भाद्र शुक्ल पक्ष चतुर्थीको अवसरमा शुक्रबार नेवार समुदायले धुमधामका साथ चथाः पर्व मनाउँदैछन्। गणेश चतुर्थीले समेत परिचित आजको दिन नेवार समुदायले गणेश र चन्द्रमाको पुजा गरी जीवनमा चोर दोष नलागोस भन्ने कामना समेत गर्दछन्।

चतुर्थीको दिन नेवार समुदायले बिहानै घर चोख्याएर गणेशको पुजा गर्दछन्। भगवान गणेशको जन्म दिन समेत मानिएको चतुर्थीको दिन गणेशलाई दुवो, लड्डु र मुला चढाईन्छ। यसो गर्दा भगवान गणेश खुसी हुने र जीवनमा चिताएको मनोकामना पुरा हुने जनविश्वास रहेको छ।

यस दिन बेलुका नेवार समुदायले चथा गणेश र चन्द्रमाको पुजा गर्ने परम्परा रहेको छ। पूजामा गणेशलाई दशै चढाउने फलफुल, मिठाई, लगायतक आठ थरिका भुटेका गेडागुडी चढाइन्छ। घरका सबैजना बसेर ती सबै चढाएका खाद्यवस्तु प्रसादको रुपमा खाने चलन रहेको छ। प्रसाद खाईसकेपछि परिवारका सबै जना सदस्यहरु लाइनले बसेर दशै भित्र्याउने भनी सगुन सहितको भोज खाने परम्परा छ।

नेवार समुदायमा चन्द्रमाको पुजा गर्ने दुई वटा परम्परा रहेको छ। एक थरी समुदाय चन्द्रमाको दर्शन गर्न नहुने मान्यताका साथ घरको सबै झ्याल ढोकामा समेत पर्दा वा कपडा राखेर चन्द्रमाको प्रकाश समेत घर भित्र छिर्न नसक्ने गरी लुकेर पुजा गर्ने गर्दछन्। अर्को थरी समुदाय घरको आँगनमा घरका सबै सदस्य जम्मा भएर चन्द्रमाको प्रतिक्षामा बस्ने र चन्द्रमा देखा परेपछि मात्र चथा पुजा गरी प्रसाद खाएर घर भित्र जाने प्रचलन रहेको छ।

राती चन्द्रमाको पुजा गर्नुको अर्थ कुनै पनि व्यक्तिको रुपरङ्ग अस्थाई र गौण हुने तथा उसका राम्रो पक्ष भनेको उसको काम हो भन्ने सन्देश समेत दिने गरेको संस्कृतिविद् तथा ईतिहासविद् प्रा. डा. पुरुषोत्तमलोचन श्रेष्ठ बताउँछन्।

पौराणिक लोककथन अनुसार सत्ययुगमा एक दिन स्वर्गमा देवसभा भएको समयमा चन्द्रमाले गणेशलाई हात्तीका टाउके मुख भएको भनी ठूलो हेला र अपमान गरेपछि गणेशले सहन नसकेर रिसाएर चन्द्रमालाई तिम्रो मुख हेर्ने जोकोहीलाई चोर दोष लागोस भनेर श्राप दिएछन्। गणेशको सोही श्रापको प्रभावले त्यसदिनदेखि चन्द्रमाको मुख हेर्ने सबैलाई चोर दोष लाग्न थाल्यो। त्यसपछि देवीदेवताहरु समेतले चन्द्रमाको मुख हेर्न छाडिदियो। यसले गर्दा चन्द्रमाको ठूलो बेइज्जत भयो र चन्द्रमा बाहिर आउन, हिँडडुल गर्न समेत नसक्ने अवस्थामा पुग्यो। त्यसपछि चन्द्रमा महादेवको शरणमा गयो र उनै महादेवको सहयोगले गणेशलाई दुवो, लड्डु र मुला चढाई क्षमायाचना गरे। चन्द्रमाको क्षमायाचनाबाट प्रभावित भएर गणेशले अबदेखी भाद्र शुक्ल चौथीको एक दिन बाहेक अरु दिनमा चन्द्रमाको मुख हेरे चोर दोष नलाग्ने वरदान दिए।

गणेशले राती विधि पूर्वक चन्द्रमाको पुजा गरे सो दिनमा चन्द्रमा दर्शन गरेपनि चोर दोष नलाग्ने वरदान समेत दिएकाले गणेश चतुर्थीको दिन राती चन्द्रमाको पुजा गर्ने परम्परा बसेको लोककथन पाईन्छ।

आज कै दिन ईन्द्रजात्राको लागि भक्तपुरबाट काठमाडौंको बसन्तपुरसम्म लिंगो लैजाने परम्परा रहेको छ। ईन्द्रजात्राको अवसरमा बसन्तपुरमा ठड्याउने लिंगो भक्तपुरको चित्तापोलस्थित लिंगेवनबाट ल्याईन्छ। लिंगेवनमा विधिपूर्वक बोकालाई पुजा गरी छोड्ने र सो बोकाले जुन रुखलाई छुन्छ सोही रुख काटेर ल्याउनु पर्ने परम्परा रहेको छ।